डिसेंबर 2024 च्या शेवटच्या आठवड्यात भारतीय रुपया अमेरिकन डॉलरच्या तुलनेत 85.81 च्या पातळीवर घसरला. रुपयाची ही आजवरची नीचांकी पातळी होती आणि या घसरणीने भारतीय चलन बाजारात नवीन चिंतेचे वातावरण निर्माण केले. 2024 मध्ये रुपयाचे अवमूल्यन सुमारे तीन टक्के झाले. रुपयाची ही कमजोरी भारतीय अर्थव्यवस्थेसाठी मोठे आव्हान बनले असून, त्याचा थेट परिणाम प्रत्येक सामान्य भारतीयावर होत आहे. रुपयाची घसरण ही एक जटिल आणि बहु-घटक समस्या आहे. तिचा परिणाम केवळ देशांतर्गतच नव्हे, तर जागतिक स्तरावरही अनेक कारणांमुळे होत आहे. कोणत्याही चलनाची किंमत बाजारातील त्या चलनाची मागणी आणि पुरवठ्याच्या आधारावर ठरवली जाते. जेव्हा चलनाची मागणी कमी होते आणि पुरवठा वाढतो, तेव्हा त्याची किंमत कमी होऊ लागते. भारतीय रुपया आणि अमेरिकन डॉलरमध्ये नेमकी हीच परिस्थिती आहे. जेव्हा भारतीय रुपयाची मागणी कमी होते, तेव्हा रुपयाचे मूल्य घसरते.
*रुपया का घसरतो?
रुपयाच्या घसरणीचे प्रमुख कारण म्हणजे परदेशी गुंतवणूकदारांनी भारतातून पैसे काढून घेणे. खरेतर, जागतिक गुंतवणूकदार नेहमीच सुरक्षित गुंतवणुकीचे पर्याय शोधत असतात आणि जेव्हा जगभरातील मध्यवर्ती बँका आपली धोरणे बदलतात, तेव्हा गुंतवणूकदारांचे प्राधान्यक्रम बदलतात. कोरोनानंतर जगभरात महागाई वाढली. त्यामुळे केंद्रीय बँकांना व्याजदर वाढवण्यास भाग पाडले. अमेरिकेसारख्या विकसित देशात व्याजदर जास्त असल्याने गुंतवणूकदारांचे लक्ष आता तिथल्या बाजारपेठांकडे अधिक वळले आहे. म्हणजेच अमेरिकेतील व्याजदरात वाढ झाल्यामुळे परदेशी गुंतवणूकदारांना भारतीय बाजारपेठेत गुंतवणुकीपेक्षा अमेरिकन बाँड आणि इतर गुंतवणूक पर्यायांमध्ये गुंतवणूक करणे अधिक फायदेशीर ठरले. परिणामी, गुंतवणूकदारांनी त्यांचे भांडवल भारतातून बाहेर काढले. त्यामुळे रुपयाच्या पुरवठ्यात वाढ झाली, परिणामी रुपयाचे अवमूल्यन झाले.
*डॉलरच्या तुलनेत भारतीय रुपया का होत आहे कमकुवत?
भारतातील महागाई अजूनही उच्च पातळीवर कायम आहे. याचे मुख्य कारण म्हणजे रिझर्व्ह बँकेचे तुलनेने ढिले आर्थिक धोरण. जेव्हा एखाद्या देशात महागाई जास्त असते, तेव्हा वस्तू महाग झाल्यामुळे चलनाचे मूल्य घसरते आणि परिणामी त्या देशाच्या चलनाची क्रयशक्ती कमकुवत होते. भारतात अन्न आणि ऊर्जा वस्तूंच्या किमती सातत्याने वाढत आहेत. त्यामुळे महागाई आणखी वाढत आहे. याशिवाय, या चलनवाढीच्या दबावांना तोंड देण्यासाठी रिझर्व्ह बँकेने व्याजदरात फारशी वाढ केलेली नाही. त्यामुळे रुपया आणखी कमकुवत झाला आहे. महागाईवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी कठोर धोरणे स्वीकारणाऱ्या यूएस फेडरल रिझर्व्हच्या तुलनेत रिझर्व्ह बँकेची धोरणे अधिक लवचिक आहेत. त्यामुळे रुपया कमजोर होतो.
*भारताचे आयात अवलंबित्व
भारत हा एक देश आहे, जो मोठ्या प्रमाणात कच्चे तेल, सोने आणि इतर महागड्या वस्तूंची आयात करतो. कच्च्या तेलाची भारतासाठी मोठी गरज आहे, कारण देशात ऊर्जेचा वापर खूप जास्त आहे. आंतरराष्ट्रीय बाजारात कच्च्या तेलाच्या किंमती वाढतात तेव्हा भारताला तेल खरेदीसाठी अधिक डॉलरची गरज असते. यामुळे डॉलरची मागणी वाढते आणि रुपयाच्या मूल्यावर दबाव वाढतो. हीच परिस्थिती सोन्याची आहे, जी भारतीय लोकांना परंपरेने खूप आवडते. जेव्हा या वस्तूंची आयात वाढते तेव्हा डॉलरचा पुरवठा वाढतो; परंतु रुपयाचा पुरवठा कायम राहतो. त्यामुळे रुपयाचे मूल्य घसरते.
*रिझर्व्ह बँकेचा हस्तक्षेप
रुपयाच्या घसरणीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी रिझर्व्ह बँक आपल्या डॉलरच्या साठ्याचा वापर करते, जेणेकरून परकीय चलन बाजारात डॉलरचा पुरवठा वाढू शकेल. जेव्हा रुपयाचे मूल्य झपाट्याने घसरू लागते, तेव्हा ते वाढवले जाते, जेणेकरून बाजारात स्थिरता राखली जाते. रिझर्व्ह बँकेने डॉलरचा पुरवठा वाढवण्यासाठी आपल्या गंगाजळीचा वापर केला असला, तरी रुपयाच्या कमकुवतपणात मोठी सुधारणा झाली नाही. परिणामी, भारतीय परकीय चलनाचा साठा सप्टेंबरच्या 700 अब्ज डॉलरच्या तुलनेत डिसेंबरच्या शेवटच्या आठवड्यात 640 अब्ज डॉलरवर पोहोचला आहे.
व्यावसायिक तूट आणि निर्यात कमजोरी
भारताची व्यावसायिक तूट (करंट अकाउंट डेफिसिट) सतत वाढत आहे, याचा अर्थ भारताची आयात निर्यातीपेक्षा जास्त आहे. जेव्हा एखाद्या देशाची निर्यात वाढण्याऐवजी कमी होते, तेव्हा परकीय चलनाची प्राप्ती कमी होते आणि परकीय चलनाच्या वाढत्या मागणीमुळे रुपयाचे मूल्य कमकुवत होते. भारतीय निर्यातीतील अस्थिरता आणि भारतीय उत्पादनांची जागतिक स्पर्धात्मकता कमी झाल्यामुळे रुपयावरील दबाव वाढत आहे.
*जागतिक अनिश्चितता आणि अमेरिकन डॉलरचे मजबूतीकरण
आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अमेरिकन डॉलरच्या तुलनेत भारतीय रुपयाच्या स्थितीला जागतिक अनिश्चितता हे एक प्रमुख कारण आहे. जागतिक अर्थव्यवस्थेत होत असलेल्या बदलांमुळे डॉलरची मागणी सातत्याने वाढत आहे. अमेरिका, जी जगातील सर्वात जास्त आहे. ही सर्वात मोठी आणि मजबूत अर्थव्यवस्था असल्याने, गुंतवणूकदारांचा विश्वास नेहमीच राहतो आणि यामुळे डॉलर मजबूत होतो. डॉलरच्या तुलनेत रुपयाची कमजोरी जागतिक आर्थिक वातावरणामुळेही वाढली आहे.
* रुपयाच्या घसरणीचा भारतीय अर्थव्यवस्थेवर काय परिणाम होईल?
रुपयाच्या कमकुवतपणाचा भारतीय अर्थव्यवस्थेवर खोलवर परिणाम होतो. सर्वप्रथम, आयातीचा खर्च वाढल्याने महागाई वाढू शकते. त्यामुळे सामान्य लोकांचे जीवन महाग होऊ शकते. याशिवाय, जर रुपया कमजोर होत राहिला, तर विदेशी गुंतवणूकदार आणखी पैसे काढू शकतात. त्यामुळे भारतीय बाजारपेठेत अस्थिरता वाढू शकते. रुपयाची घसरण नियंत्रणात आणणे आणि परदेशी गुंतवणूकदारांचा विश्वास परत मिळवणे हे भारतासमोरील सर्वात मोठे आव्हान असेल. यासाठी भारतीय रिझर्व्ह बँकेला आपल्या आर्थिक धोरणात बदल करून रुपयाची स्थिती स्थिर करण्यासाठी प्रभावी पावले उचलावी लागतील.
* गुंतवणूकदारांचा आत्मविश्वास वाढेल
भारतीय रिझर्व्ह बँकेला पहिले पाऊल उचलावे लागेल ते म्हणजे त्यांचे आर्थिक धोरण कडक करणे. व्याजदर वाढल्याने गुंतवणूकदारांचा आत्मविश्वास वाढेल आणि विदेशी भांडवल भारतात येईल. त्यामुळे रुपयाची मागणी वाढेल. यासोबतच भारत सरकारला निर्यात वाढवण्यासाठी आणि आयातीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतील. जर भारत आपली निर्यात वाढवू शकला तर त्याला परकीय चलन मिळेल. त्यामुळे रुपया मजबूत होईल. परदेशी गुंतवणूक आकर्षित करण्यासाठी भारताला अनुकूल धोरणांची गरज आहे. यामुळे भारतीय बाजारपेठेत गुंतवणूक वाढेल आणि रुपया स्थिर राहण्यास मदत होईल. याव्यतिरिक्त, रुपयाचे मूल्य टिकवून ठेवण्यासाठी रिझर्व्ह बँकेला हळूहळू हस्तक्षेप करावा लागेल; परंतु बाजाराला स्वतःहून स्थिर होण्याची संधी द्यावी लागेल.
